Co trzeba wiedzieć o wpisie na UNESCO?

Za wpisem tarnogórskich zabytków techniki na Listę światowego dziedzictwa UNESCO stoi tytaniczna praca pasjonatów i społeczników ze Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej. Trudno zapoznać się z ogromem dokumentów, zdjęć, analiz, jakie wchodzą w skład aplikacji. Przygotowaliśmy więc niewielkie streszczenie.

Sam tytuł nominowanego wniosku może wydawać się skomplikowany. Aplikacja, którą zatytułowano "Kopalnie ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach", opisuje 28 zabytków techniki związanych z dziejami górnictwa kruszcowego na Górnym Śląsku. Każdy z tych obiektów (w żargonie specjalistów zwany atrybutem) wchodzi w skład większej całości – dobra. Wpisanie tarnogórskich kopalni na listę światowego dziedzictwa będzie oznaczało, że jest ono wspólnym dobrem całej ludzkości i w związku z tym należy się mu specjalna ochrona.

W niedzielę 9 lipca Komitet Światowego Dziedzictwa składający się z przedstawicieli 21 Państw-Stron zadecyduje, czy tarnogórskie kopalnie wyróżnia „najwyższa powszednia wartość” i czy dostąpią zaszczytu wpisania na listę UNESCO.

Tarnowskie Góry mogą poszczycić się największą i najważniejszą historycznie kopalnią ołowiu, srebra i cynku w Polsce oraz zintegrowanym, podziemnym systemem gospodarowania wodą, który zawiera pionierski system zaopatrywania w wodę, największy tego rodzaju na świecie.

W historii tarnogórskiego górnictwa wyróżnia się dwie podstawowe fazy jego rozwoju. Pierwsza, przypadająca na wiek XVI uczyniła z powstałych wówczas Tarnowskich Gór ważny ośrodek produkcji i eksportu rudy ołowiowo-srebrnej. Uważa się, że eksportowany ołów tarnogórski miał pośredni wpływ na rozwój międzynarodowego handlu i ogólne ożywienie gospodarcze kontynentu.

Druga faza, rozpoczęta w 1784 roku, wiązała się z wydobyciem złóż na dużą skalę w państwowej (pruskiej) kopalni Fryderyk. Tarnowskie Góry zapracowały wówczas na stałe miejsce w dziejach rewolucji przemysłowej, m.in. poprzez wczesne zastosowanie techniki parowej do odwadniania podziemi (od 1788 roku) oraz wielkość miejscowej produkcji cynku, która w XIX wieku stanowiła niemal połowę globalnego zapotrzebowania na ten surowiec.
Na szczególną uwagę zasługuje rozbudowany zespół technologii odwodnienia kopalni i zaopatrywania w wodę. Kluczowym jej elementem była Sztolnia Głęboka Fryderyk, budowana w latach 1821-1834. Wykorzystanie wody podziemnej do celów konsumpcyjnych i przemysłowych było z kolei pierwszym na świecie wielkoskalowym systemem tego typu.

Na Listę światowego dziedzictwa UNESCO nominowanych jest 28 obiektów pogórniczych leżących głównie w Tarnowskich Górach oraz w części Bytomia i gminie Zbrosławice. Pod względem i historycznym i technicznym tworzą one jedną całość, związaną z wydobyciem rud srebra, ołowiu i cynku oraz systemami odwadniania podziemi i wykorzystaniem wody pogórniczej do celów spożywczych.

1. PODZIEMNE WYROBISKA

Po trwającym kilka stuleci wydobyciu ołowiu, srebra i cynku, które przyniosło znaczący wkład w globalną produkcję rud metali, pozostał olbrzymi system wyrobisk, chodników, komór i sztolni odwadniających. Podziemne korytarze rozciągają się pod miastem na długości ponad 150 kilometrów. Całość stanowi wyjątkowy zespół techniczny będący majstersztykiem podziemnej inżynierii hydraulicznej.

2. SZTOLNIA GŁĘBOKA FRYDERYK

Najważniejsza, a przy tym najdłuższa, bo 17-kilometrowa, i najgłębiej położona sztolnia w historii tarnogórskiego górnictwa. Oddano ją do użytku w 1834 roku. Od tamtej pory obiekt skutecznie odprowadza grawitacyjnie wodę z całego podziemnego obszaru. Woda wypływająca ze sztolni jest odprowadzana poprzez roznos (kanał wodny) do rzeki Dramy.

3. SZYB POKÓJ

Głęboki na 53 metry szyb maszynowy leżący nieopodal Hałdy Popłuczkowej. Wchodzi w skład systemu odwadniającego wschodniej części Sztolni Głębokiej Fryderyk. Na szybie tym pracowała 24-calowa maszyna parowa służąca do pompowania wody ze sztolni i zasilania leżącego tuż obok zakładu płukania rudy.

4. SZYB BOHR

Przykład dobrze zachowanego szybu wydrążonego w celach wentylacyjnych oraz do budowy Sztolni Głębokiej Fryderyk. Od góry zasłonięty kratą wentylacyjną umożliwiającą przedostawanie się nietoperzy do podziemi, otoczony typową hałdą odpadów pogórniczych.

5. SZYBY STASZIC I MASZYNOWY

Murowane budynki szybów wchodzące w skład XIX-wiecznego kompleksu wodociągowego Staszic (dawniej pod nazwą Adolph). Początkowo szyby miały charakter wydobywczy, później wykorzystywane zostały przy drążeniu Sztolni Głębokiej Fryderyk. Obecnie pełnią funkcję wentylacyjną oraz transportową do podziemnych komór zakładu.

6. STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC

Stacja wodociągowa z 1884 roku, na którą składają się szyby Staszic i Maszynowy, kotłownia, budynek portierni wraz z warsztatem oraz budynek stacji transformatorowej. W podziemiach wybudowano trzy potężne hale produkcyjne, w których zabudowano urządzenia wodociągowe (pierwotnie parowe, współcześnie elektryczne), do zasilania rurociągu w wodę. Maszyny te pompowały podziemne wody na powierzchnię, by dalej systemem rurociągów dostarczać ją aż do Królewskiej Huty (obecnie Chorzów).

7. SZYB POMOC SZCZĘŚCIU

Najgłębszy (67 metrów) szyb na głównym odcinku Sztolni Głębokiej Fryderyk. Jest szybem wentylacyjnym i służy nietoperzom jako wejście do podziemi. Otoczony charakterystycznym kopcem.

8. SZTOLNIOWY SZYB MASZYNOWY NR 22

Pozostałość po szybie maszynowym, na którym zainstalowana była 24-calowa maszyna parowa, pompująca wodę przy budowie sztolni. Na uwagę zasługuje częściowo zachowany budynek nadszybia, wzniesiony z kamienia wapiennego.

9. SZYB SZTOLNIOWY NR 17

Szyb z 1823 roku, pełniący pierwotnie funkcję wentylacyjną oraz pomocniczą przy szybkim, wielokierunkowym drążeniu sztolni. Obecnie wykorzystywany jako zejście do Sztolni Czarnego Pstrąga. Budynek nadszybia zrekonstruowany został na bazie oryginalnych pozostałości.

10. SZYB SZTOLNIOWY NR 13

Jego budowę rozpoczęto w 1822 roku. Podobnie jak poprzedni był szybem wentylacyjnym i pomocniczym, a dziś, z odbudowanym nadszybiem, stanowi część obiektu turystycznego.

11. SZYB SZTOLNIOWY NR 5

Kolejny szyb wentylacyjny i pomocniczy, z 1822 roku. Na uwagę zasługuje autentyczna naziemna pozostałość budynku nadszybia w kształcie rotundy oraz misterne wykończenie murarskie bocznych ścian części podziemnej.

12. PORTAL WYLOTU SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK

Ujście Głębokiej Sztolni Fryderyk, ujęte w postaci murowanego portalu z bloków piaskowca. Wyjątkowy przykład neoklasycystycznej architektury, ozdobiony datą rozpoczęcia drążenia sztolni (1821).

13. ROZNOS SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK

Sztuczne koryto, zwane roszą sztolniową, wykopane w 1821 roku. Umożliwia odprowadzenie wód podziemnych ze Sztolni Głębokiej Fryderyk do pobliskiej rzeki Dramy.

14. SZTOLNIA BOŻE WSPOMÓŻ

Sztolnia wydrążona już w połowie XVII wieku, odbudowana na przełomie XVIII i XIX stulecia. Rozciąga się na długości ponad 3 kilometrów. Jej zadaniem było odprowadzanie wód podziemnych do rzeki Stoły.

15. SZYB ANIOŁ

Budowany od 1789 roku na potrzeby kopalni Fryderyk. Obecnie szyb zjazdowy Zabytkowej Kopalni Srebra, połączony pod ziemią z dwoma kolejnymi szybami wytyczoną między nimi trasą turystyczną, oddaną do użytku w 1976 roku.

16. SZYB ŻMIJA

Szyb z 1811 roku, obecnie wentylacyjny. Zamontowany w nim przedział drabinowy pełni rolę ewakuacyjną. Na trasie zwiedzania w podszybiu szybu Żmija znajduje się podziemna przystań odcinka wodnego Zabytkowej Kopalni Srebra.

17. SZYB SZCZĘŚĆ BOŻE

Jego budowę rozpoczęto w 1815 roku. Naziemna część szybu ma formę kopca, a część podziemna to jedno z najbardziej urokliwych miejsc na trasie zwiedzania. Podszybie sąsiaduje z drugą przystanią dla łodzi w Zabytkowej Kopalni Srebra.

18. SZYB REDEN

Wydrążony w 1794 roku, obsługiwany przez pierwszą maszynę typu Boulton & Watt w Europie. Dzięki technice parowej wody podziemne były pompowane do leżących na powierzchni zbiorników i dalej tłoczone do miasta rurociągiem – pierwszym w dziejach Tarnowskich Gór.

19. SZYB KAEHLER

Zlokalizowany na wzgórzu Redena. Jego budowę zaczęto w 1808 roku. Szyb nadal pełni funkcję ujęcia wody. Od 1926 roku stoi na nim charakterystyczna wieża ciśnień.

20. SZYB FRYDERYKA

Szyb z 1801 roku, usytuowany na chodniku sztolni Boże Wspomóż, z którą łączy się na głębokości 43 metrów. Maszyna parowa w sąsiednim szybie maszynowym pompowała wodę z głębszych pokładów do poziomu sztolni.

21. PORTAL WYLOTU SZTOLNI BOŻE WSPOMÓŻ

Wylot sztolni zamyka współczesna obudowa, nawiązująca do pierwotnego portalu, zaprojektowanego w formie neoklasycystycznej.

22. ROZNOS SZTOLNI BOŻE WSPOMÓŻ

Sztuczne koryto, o długości około 500 metrów, odprowadzające wody podziemne ze Sztolni Boże Wspomóż do rzeki Stoły.

23. KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX W.)

Graniczące ze Stacją Wodociągową Staszic pagórkowate tereny to autentyczne, dobrze zachowane pozostałości po dawnej działalności wydobywczej kopalni Fryderyk. Liczne „warpie” i „pingi” tworzą wyróżniający się krajobraz łąk pogórniczych.

24. KRAJOBRAZ POGÓRNICZY SREBRNEJ GÓRY

Rozległy krajobraz górniczy związany z wydobyciem rud ołowiu i srebra już w XV i XVI wieku oraz wydobyciem rud cynku i ołowiu w późniejszym etapie. Obejmuje „warpie” i „pingi”, zalane wodą i suche odkrywki oraz nowsze (XIX-wieczne) kopce przyszybowe, świadczące o wydobyciu na dużą skalę.

25. HAŁDA POPŁUCZKOWA KOPALNI FRYDERYK

Obiekt powstał z nagromadzenia odpadów dolomitowych w okresie największego wydobycia, czyli w drugiej połowie XIX wieku. Pod koniec drugiej wojny światowej włączona w system obronny, czego pozostałością są bunkry strzeleckie. Hałda pełni obecnie rolę punktu widokowego.

26. TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK

Obszar o dużym znaczeniu dla historii tarnogórskiego górnictwa i powstania kopalni Fryderyk. Miejsce odkrycia złóż w 1784 roku upamiętnia kopiec, na którym niegdyś stał pomnik. W pobliżu znajdowały się dawniej budynki kopalni, w tym budynek pierwszej, działającej od 1788 roku, maszyny parowej. Dziś teren znany jest jako pomnik przyrody „Park Kunszt”.

27. SZYB HEINITZ

Wydrążony w 1787 roku, najgłębszy szyb w rejonie bobrownickim. Przyległy szyb maszynowy obsługiwała maszyna parowa. Obecnie na powierzchni wyróżnia się charakterystyczny kopiec szybu z zadrzewieniem.

28. PARK MIEJSKI

Został założony w 1903 roku i jest jednym z najstarszych na kontynencie udanych przykładów rewitalizacji terenów poprzemysłowych na tereny rekreacyjne. Uwagę zwracają liczne kopce dawnych szybów, pozostałości nasypu kolejowego oraz drewniana altana inspirowana wieżą szybową.

Źródło (tekst, foto): Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej