Radiostacja Gliwice w drodze do UNESCO?

Dobiegają końca prace projektowe modernizacji zabytkowego kompleksu urbanistycznego Radiostacja Gliwice. Inwestycja wzorcowo wpisuje się w program funduszy europejskich FENIKS przeznaczonych na finansowanie infrastruktury kultury i turystyki kulturowej. Nabór wniosków rozpocznie się już w maju tego roku. Wzniesiona w latach 30. XX wieku drewniana wieża radiostacji wraz z przylegającym do niej budynkami i parkiem jest najważniejszym gliwickim zabytkiem, najbardziej rozpoznawanym w Polsce i poza jej granicami obiektem tutejszej architektury i sztuki inżynieryjnej. Jest wpisana  na krajową listę Pomników Historii, znajduje się na Europejskim Szlaku Techniki i Dziedzictwa Przemysłowego, a obecnie prowadzone są starania o umieszczenie jej na tzw. narodowej liście informacyjnej, co stanowi pierwszy krok do wpisania zabytku na światową listę UNESCO. Ta ważna dla Gliwic i regionu inwestycja rozpocznie się pod warunkiem uzyskania finansowego wsparcia ze środków europejskich, ministerialnych oraz budżetu Miasta Gliwice.

Wydarzenia, które rozegrały się 31 sierpnia 1939 roku w Radiostacji Gliwice, wówczas  Sender Gleiwitz - łącznie z kilkoma innymi tego rodzaju incydentami, które miały miejsce w przygranicznych obszarach Rzeczpospolitej Polskiej i III Rzeszy - posłużyły hitlerowskim Niemcom za pretekst do rozpętania II wojny światowej.  Zamordowany podczas Prowokacji Gliwickiej Franz Honiok: Ślązak, powstaniec śląski, katolik, działacz Związku Polaków w Niemczech, był pierwszą ofiarą tej katastrofy, symbolem milionów istnień ludzkich pochłoniętych przez wojenną hekatombę.

„W tym wyjątkowym miejscu planujemy zorganizować jeden z ważniejszych w kraju ośrodków muzealno-edukacyjnych tematycznie związanych z II wojną światową. Zwrócimy szczególną uwagę na katastrofalne w skutkach decyzje natury politycznej, na instrumentalne  wykorzystywanie mediów do dezinformowania i manipulowania społeczeństwami, na kłamstwo historyczne, na odpowiedzialność za dokonywane przez każdego z nas wybory, na nieodwracalne skutki zacierania granicy między dobrem a złem. Chcemy także w inspirujący sposób opowiadać o dramatycznej historii mieszkańców Gliwic i regionu w XX wieku, zwłaszcza w nieszczęsnym okresie dwóch totalitaryzmów. Naszym  zamiarem jest  działanie w ścisłej współpracy z wiodącymi tego rodzaju instytucjami w Europie, pracującymi w formule otwartej, sprzyjającej żywej dyskusji o sprawach minionych, a ze względu na krwawą wojnę prowadzoną tuż za naszą wschodnią granicą, bardzo aktualnych. Wypełnimy program nowego muzeum wartościowymi przedsięwzięciami adresowanymi do tysięcy gości, którzy co roku przyjeżdżają tutaj, do miejsca-symbolu, często z odległych zakątków świata.  Przede wszystkim chcemy stworzyć nowe miejsce dla kultury na pożytek mieszkańców Gliwic i na chwałę naszego miasta gdyż nasze przedsięwzięcie będzie największą, podjętą od wielu lat inwestycją w obszarze gliwickiej infrastruktury związanej z dziedzictwem kulturowym. Modernizacja kompleksu radiostacji pozwoli poza wszystkim stworzyć atrakcyjny „produkt turystyczny”, powiązany z niedawno przez nas utworzonym Domem Pamięci Żydów Górnośląskich położonym w niewielkiej odległości od Radiostacji Gliwice” – mówi Grzegorz Krawczyk, dyrektor Muzeum w Gliwicach.

Scenariusz nowej, stałej wystawy muzealnej, obejmuje trzy warstwy tematyczne: historyczną, techniczną i fabularną. Warstwa techniczna związana będzie z pierwotną funkcją i zasadami działania Radiostacji Gliwice, wyeksponuje specyfikę unikalnego zabytku techniki radiowej, okoliczności jego powstania i zasady jego działania.

Część historyczna, najbardziej rozbudowana, przedstawia kontekst, tło oraz najważniejsze zagadnienia polityczne związane pośrednio i bezpośrednio z tym miejscem oraz wydarzeniami, które doprowadziły do Prowokacji Gliwickiej i wybuchu wojny. Utworzą ją bloki tematyczne: konflikt polsko-niemiecki o Górny Śląsk po I wojnie światowej i podział regionu, radiofonia na polskim i niemieckim Górnym Śląsku, Niemcy i niemiecki Górny Śląsk w czasach nazistowskich, Prowokacja Gliwicka i pamięć o niej. Trzecia warstwa, fabularna, przybliży dramatyczny przebieg zorganizowanej przez służby specjalne III Rzeszy Niemieckiej akcji dywersyjnej nazywanej „Prowokacją Gliwicką”, która doprowadziła do śmierci Franciszka Honioka - niewinnej ofiary brutalnego mordu politycznego - którego imieniem, z inicjatywy Muzeum w Gliwicach, nazwano plac otaczający drewniany maszt radiostacji.

Prace nad scenariuszem, poprzedzone licznymi kwerendami w Polsce i zagranicą, oraz nadzór nad jego przełożeniem na projekt wykonawczy ekspozycji prowadzi od kilku lat zespół w składzie: Ewa Wosz, Zbigniew Gołasz, Grzegorz Krawczyk, dr Sebastian Rosenbaum i dr Bogusław Tracz. Dokumentacja wykonawcza będzie gotowa w kwietniu 2023 r. Jest na bieżąco uzgadniana z Śląskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Katowicach i opiniowana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Autorem projektu plastycznego wystawy oraz projektu modernizacji całego kompleksu urbanistycznego jest Mirosław Nizio, szef pracowni architektonicznej Nizio Design International, znanej z realizacji wielu nowoczesnych instytucji kultury w Polsce i zagranicą.

„W Gliwicach, w sierpniu 1939 r. niemieckie służby specjalne przeprowadziły akcję, w trakcie której bodaj po raz pierwszy w dziejach wykorzystano nowoczesne media celem wpuszczenia w przestrzeń publiczną fałszywej informacji, mającej ułatwić i usprawiedliwić prowadzenie wojny. Posłużono się kłamstwem i posunięto do zbrodni. Żyjemy nadal w świecie pełnym dezinformacji. Dwa lata temu na jednym z portali internetowych ukazał się artykuł, którego autor prognozował „jakiś scenariusz gliwicki” na wschodzie, który dał by Putinowi pretekst do wojny. Niespełna rok później, celem „denazyfikacji i demilitaryzacji” Rosja rozpoczęła wojnę przeciwko Ukrainie, nazywając ją „specjalną operacją militarną”. Historia się powtórzyła. Aby tego uniknąć, konieczna jest systematyczna edukacja prowadzona w miejscach przez historię stygmatyzowanych, takich jak Radiostacja w Gliwicach. Wydarzenia, których jesteśmy świadkami w Ukrainie pokazują  dobitnie, że potrzeba prowadzenia edukacji historycznej we współczesnym kontekście, jest ciągle, a może jeszcze bardziej niż kiedyś, aktualna” – dodaje Grzegorz Krawczyk.

Aranżując przestrzeń wystawy projektanci uważnie przyjrzeli się zastanej architekturze zabytkowych zabudowań Radiostacji i jej zachowanemu do dziś wyposażeniu. Zainspirowali się też utrwalonym na zdjęciach i filmach industrialnym krajobrazem Górnego Śląska pierwszej połowy XX wieku. Wykorzystane w projekcie materiały, m.in. konstrukcja z ciemnej stali, ekspozytory z perforowanej blachy, są nie tylko budulcem scenografii, ale też nośnikiem treści, które angażują zmysły odbiorcy.

„Czerń blachy potęguje aurę niepokoju. Jej zimna lecz frapująca struktura, skłania do dotyku, a przenikające przez perforacje światło, buduje niepokojący światłocień rodem z filmów noir. Z surowością blachy skontrastowaliśmy delikatność szkła. Jego przejrzystość reprezentuje nienamacalny sygnał radiowy. Efemeryczny materiał w połączeniu z grą światła ukształtuje wizualną interpretację dźwięku, symbolizującego nie tylko rozwój i popularyzację radiofonii na Górnym Śląsku, ale także polityczną walkę w eterze między Polakami a Niemcami” – mówi Mirosław Nizio, szef Nizio Design International.

Wystawa będzie podzielona na szereg galerii. Nastrój w nich panujący będzie budowany w oparciu o kontrasty światła i cienia, czerni i bieli oraz o wydłużone smugi snopów światła, stwarzające poczucie tajemniczości. Oparcie projektu wystawy na silnych kontrastach, stylistyce filmu z gatunku „noir”, spotęguje wrażenie skrywania tajemnicy, którą owiane były okoliczności przebiegu prowokacji. Projektanci postawili na głębsze zaangażowanie zwiedzającego w interakcję z wystawą – poczuje się niczym prowadzący śledztwo detektyw, własnymi rękoma oddzieli prawdę od historycznych przekłamań, od sprokurowanych przez Niemców fake-newsów. W ramach pielęgnowania pamięci o prowokacji na wystawie zaprezentujemy kolejne filmy i publikacje, jak również wspominamy upamiętnienia prowokacji i historię radiostacji w PRL, wykorzystując m.in. zdjęcia operacyjne SB z obserwacji obywateli RFN zainteresowanych terenem radiostacji.

„Celem naszego projektu jest zaproponowanie interesujących, nowoczesnych rozwiązań architektonicznych, wzmacniających siłę wyrazu i przesłanie ideowe muzeum, przy równoczesnym podejściu pełnym szacunku dla historii i powagi miejsca, wprowadzającym harmonię w układ urbanistyczny radiostacji, przy maksymalnym zachowaniu wartości zabytkowej budynków z lat trzydziestych XX wieku. Wyrazem tego podejścia jest zlokalizowanie głównego kubaturowego obiektu, mieszczącego znaczną część wystawy pod ziemią, pod dziedzińcem, między głównymi budynkami radiostacji Zastosowana w tym przypadku poetyka służy m.in. ukazaniu możliwie dokładnego rzeczywistego przebiegu prowokacji, prawdziwego oblicza negatywnego bohatera prowokacji gliwickiej, niemieckiego zbrodniarza Alfreda Naujocksa, a przede wszystkim wydobycia z cienia niepamięci Franciszka Honioka. Aranżacja przestrzeni uzmysłowi zwiedzającym, że znajdują się w miejscu, gdzie rozgrywały się kluczowe historyczne momenty i pozwoli zaobserwować prawdziwy przebieg wydarzeń oraz odczuć towarzyszące mu emocje. Zastosowanie technologii AR pozwoli na przeżycie momentu prowokacji niemal w czasie rzeczywistym” – mówi Mirosław Nizio.

Planowana modernizacja i rozbudowa istniejącego kompleksu łączy się z wprowadzeniem do niego wielu nowych funkcji użytkowych, charakteryzujących współczesne ośrodki muzealno-turystyczne. Zewnętrzny wygląd budynków pozostanie jednak zachowany. W jednym z nich znajdą się pracownie multimedialne, w których będą realizowane funkcje edukacyjne, w tym miedzy innymi: warsztaty kształtujące praktyczne umiejętności prowadzenia radia internetowego, nagrań, montażu i obróbki dźwięku, dziennikarstwa radiowego. W tym samym budynku będą się mieściły także pomieszczenia dla personelu muzealnego oraz komercyjny lokal gastronomiczny. W trzecim budynku zostanie zorganizowany na nowoczesny hotel, z wnętrzami aranżowanymi w stylistyce nawiązującej do lat 30. XX wieku, z trzynastoma apartamentami na wynajem krótkoterminowy. Budynek, w którym obecnie mieści się oddział Muzeum w Gliwicach będzie połączony z nowym, wielkokubaturowym, podziemnym obiektem przeznaczonym na stałą ekspozycję muzealną. W kompleksie przewidziano także budowę parkingów dla samochodów osobowych i autokarów, plenerowego placu muzealnego oraz widokowego tarasu.